ست سرم چیست؟

ست سرم یک وسیله پزشکی یکبار مصرف برای تزریق مستقیم مایعات و داروها به داخل جریان خون (تزریق وریدی) است. این ابزار در حقیقت مجموعه‌ای از لوله‌ها و قطعات است که به کیسه سرم متصل می‌شود و مایع سرم را به رگ بیمار منتقل می‌کند. به دلیل اینکه دارو یا محلول از طریق رگ مستقیماً وارد خون می‌شود، استفاده از ست سرم سریع‌ترین راه رساندن مایعات و داروهای ضروری به بدن بیمار است. در این دسته محصول، می‌توانید به خرید ست سرم بپردازید. از ست سرم زمانی استفاده می‌شود که حجم زیادی از مایعات باید به بیمار تزریق گردد یا هنگامی که تزریق دارو با سرعت و اثربخشی بالا مدنظر باشد. ست سرم در بسته‌بندی استریل عرضه می‌شود و پس از یک‌بار مصرف باید دور انداخته شود تا از انتقال آلودگی جلوگیری گردد.  

اجزای اصلی ست سرم و وظیفه هر جزء

ست سرم از بخش‌های مختلفی تشکیل شده که هر کدام وظیفه خاصی دارند. مهم‌ترین اجزای یک ست سرم پزشکی عبارتند از:  

اسپایک (Spike یا سوزن سوراخ‌کن)

قطعه تیز و پلاستیکی که در ابتدای ست قرار دارد و برای ورود به درپوش کیسه سرم طراحی شده است. اسپایک ست سرم را به کیسه حاوی محلول متصل می‌کند و مسیر ورود مایع به داخل ست را فراهم می‌سازد. بسیاری از ست‌های سرم در کنار اسپایک دارای دریچه هوا هستند؛ این دریچه (Air Vent) با باز شدن درپوش خود، هوای استریل را به داخل بطری یا کیسه سرم هدایت می‌کند تا از ایجاد خلا (وکیوم) و جمع شدن کیسه جلوگیری شود. به این ترتیب مایع بدون وقفه و به‌راحتی از کیسه خارج می‌شود. توجه داشته باشید که هرگز نباید با سوراخ کردن کیسه سرم توسط سوزن خارجی هوا را وارد کنید، زیرا این کار موجب آلودگی محلول سرم می‌گردد. ست‌های سرم استاندارد دارای دریچه هوای فیلتر‌دار هستند که بدون آلودگی هوا را وارد کیسه می‌کنند.  

محفظه چکه (محفظه قطره یا Drip Chamber)

این محفظه پلاستیکی شفاف بلافاصله بعد از اسپایک قرار دارد و محل جمع شدن و مشاهده قطرات سرم است. هنگامی که ست به کیسه وصل می‌شود، محلول از طریق اسپایک وارد محفظه چکه شده و به صورت قطره‌قطره به داخل لوله ست سرم می‌ریزد. شفاف بودن محفظه قطره امکان کنترل سرعت چکه را برای پرستار فراهم می‌کند؛ به طوری که با شمارش تعداد قطره‌ها در دقیقه می‌توان آهنگ تزریق را تنظیم نمود (برای مثال 20 قطره در دقیقه). محفظه چکه باید حدود نیمه پر از مایع باشد تا قطره‌ها به وضوح دیده شوند. اتصال صحیح محفظه به کیسه سرم بسیار مهم است، زیرا عدم اتصال صحیح و ورود هوا می‌تواند باعث ایجاد حباب هوا در سیستم شده و برای بیمار خطرناک باشد.  

فیلتر مایع

بسیاری از ست‌های سرم دارای فیلتری ظریف (معمولاً به اندازه ۱۵ میکرون) درون محفظه چکه یا مسیر لوله هستند. وظیفه این فیلتر، جلوگیری از عبور ذرات ریز معلق یا میکروارگانیسم‌هایی است که احتمال دارد در محلول سرم وجود داشته باشند. به کمک فیلتر، ست سرم یکبار مصرف ایمن‌تر شده و ریسک ورود هرگونه ذرات ناخواسته به خون بیمار کاهش می‌یابد. هنگام خرید ست سرم دقت کنید که ست انتخابی شما مجهز به فیلتر باشد، خصوصاً اگر قرار است برای تزریق خون یا محلول‌های دارویی استفاده شود.  

لوله انعطاف‌پذیر (تیوب PVC)

لوله‌ی بلند و شفافی که مایع سرم را از محفظه چکه به سمت سوزن یا آنژیوکت بیمار هدایت می‌کند. جنس این لوله معمولاً از پلی‌وینیل کلراید (PVC) گرید پزشکی است که هم شفافیت لازم برای رویت جریان مایع و حباب‌های هوا را دارد و هم به اندازه کافی انعطاف‌پذیر است تا پیچ خوردن یا گره خوردن آن به حداقل برسد. طول این لوله معمولاً حدود 150 سانتی‌متر است تا بتواند به راحتی از پایه سرم تا محل تزریق برسد. شفاف بودن لوله به کادر درمان کمک می‌کند در صورت مشاهده حباب هوا، عمل هواگیری را انجام داده و از ورود هوا به رگ جلوگیری نمایند.  

گیره تنظیم جریان

اگر اقدام به خرید ست سرم کرده باشید، احتمالاً گیره تنظیم جریان را دیده باشید؛ این بخش یک گیره غلطکی پلاستیکی روی لوله ست سرم است که با حرکت دادن آن به بالا یا پایین می‌توان سرعت جریان مایع را تنظیم یا متوقف کرد. گیره تنظیم با فشار آوردن تدریجی بر روی لوله، قطر مسیر عبور مایع را کم یا زیاد می‌کند و بدین ترتیب سرعت قطره‌ها و میزان جریان ورودی به بدن بیمار کنترل می‌شود. برای مثال، با پایین کشیدن گیره و فشردن بیشتر لوله، جریان کندتر (قطره‌های کمتر در دقیقه) و با بالا بردن گیره و باز کردن مسیر، جریان سریع‌تر خواهد شد. نکته مهم: پیش از وصل کردن ست سرم به بیمار، همیشه مطمئن شوید گیره غلطکی کاملاً بسته است تا از ورود ناگهانی هوا به داخل رگ جلوگیری شود. پس از وصل کردن و هواگیری ست، می‌توان گیره را به میزان لازم باز کرد و سرعت تزریق را به مقدار تجویز شده تنظیم نمود.  

درگاه تزریق (Injection Port)

روی اغلب ست‌های سرم یک یا دو محل برای تزریق داروی اضافه تعبیه شده است. معمولاً یک درگاه روی خود لوله ست سرم (نزدیک به انتهای آن) قرار دارد و یک درگاه هم روی کیسه سرم موجود است. این پورت تزریق به کادر پزشکی اجازه می‌دهد در صورت نیاز، داروی دیگری را حین سرم‌تراپی به سیستم اضافه کنند. به عنوان مثال، اگر نیاز باشد دارویی با محلول سرم مخلوط شود، آن را از طریق درگاه تزریق روی کیسه سرم وارد محلول می‌کنند تا همراه سرم به بیمار برسد. یا اگر لازم باشد داروی جداگانه‌ای بدون ترکیب با کل مایع سرم تزریق شود، از درگاه روی لوله (نزدیک محل اتصال به بیمار) استفاده می‌کنند. این پورت‌ها معمولاً از جنس لاتکس یا سیلیکون ساخته شده و خودبسته‌شونده هستند (پس از خارج کردن سرنگ، مسیر را می‌بندند) تا از نشت مایع یا ورود هوا و میکروب جلوگیری شود.  

سر سوزن

انتهای ست سرم به وسیله یک اتصال مخروطی شکل به سوزن یا آنژیوکت متصل می‌شود. این اتصال انتهایی اغلب از نوع لوئر لاک (پیچی) است که روی آنژیوکت یا اسکالپ وین محکم قفل می‌شود و راه ارتباطی مایع به داخل رگ بیمار را برقرار می‌کند. طراحی لوئرلاک باعث می‌شود ارتباط بین ست سرم و آنژیوکت کاملاً پایدار و بدون نشتی باشد. برخی ست‌های سرم ممکن است همراه با سرسوزن مخصوص عرضه شوند، اما در بیشتر موارد ست سرم مستقیماً به آنژیوکت وصل می‌شود (آنژیوکت وسیله‌ای است که قبلاً در ورید بیمار کار گذاشته شده است). به یاد داشته باشید تمامی اجزای ست سرم از اسپایک تا کانکتور انتهایی باید کاملاً استریل و عاری از هر گونه آلودگی باشند تا از انتقال عفونت به بیمار جلوگیری شود.    

کاربردها و موارد مصرف ست سرم در خانه و مراکز درمانی

ست سرم یکی از پرکاربردترین تجهیزات مصرفی در مراکز درمانی است و در موقعیت‌های متعددی به کار می‌رود. کاربرد اصلی ست سرم، رساندن حجم قابل توجهی از مایعات درمانی به بدن بیمار است؛ امری که با تزریق عضلانی یا زیرجلدی به این آسانی امکان‌پذیر نیست. در زیر به موارد استفاده ست سرم در بیمارستان‌ها و همچنین در منزل اشاره می‌کنیم:

• مصارف بیمارستانی و درمانگاهی: در بیمارستان‌ها، درمانگاه‌ها و آمبولانس‌ها از ست سرم برای تزریق سرم‌های مختلف (مانند سرم نمکی، قندی، رینگر و …) و همچنین تجویز وریدی داروها استفاده می‌شود. هنگامی که بیمار دچار کم‌آبی شدید است یا نیاز به تأمین سریع مایعات و الکترولیت‌ها دارد، وصل کردن سرم از اولین اقدامات حیاتی محسوب می‌شود. همچنین بسیاری از داروها (مثل آنتی‌بیوتیک‌های وریدی، داروهای شیمی‌درمانی، داروهای بیهوشی و …) باید به صورت محلول رقیق از طریق سرم و طی مدت‌زمان مشخصی وارد بدن شوند؛ ست سرم این امکان را فراهم می‌کند که دارو کنترل‌شده و تدریجی به بیمار برسد. در اتاق عمل نیز برای تزریق مایعات و خون به بیمار حین جراحی از ست سرم بهره می‌گیرند. ست سرم به دلیل انتقال مستقیم به خون، در شرایط اورژانسی که تزریق سریع دارو یا مایع حیاتی است (مثلاً در شوک یا افت فشار شدید)، نقش نجات‌بخشی دارد. به طور خلاصه، هرجا نیاز به تزریق حجم بالا یا سرعت بالای دارو/محلول باشد، حضور ست سرم ضروری است.
• مصارف در منزل و مراقبت خانگی: هرچند استفاده اصلی ست سرم در مراکز درمانی است، اما در برخی شرایط ممکن است بیماران در منزل تحت سرم‌تراپی قرار گیرند. برای مثال، بیمارانی که بنا به تجویز پزشک نیاز به دریافت سرم دوره‌ای دارند (مانند برخی بیماران سرطانی که دوره‌های سرم‌تراپی دارند، یا بیماران مبتلا به عفونت که آنتی‌بیوتیک وریدی در منزل دریافت می‌کنند) می‌توانند با کمک پرستار در منزل از ست سرم استفاده کنند. همچنین در شرایط خاصی مثل مراقبت‌های حمایتی آخر عمر یا درمان‌های خانگی، سرم‌تراپی در خانه انجام می‌شود. در این موارد، ست سرم مشابه همان چیزی است که در بیمارستان استفاده می‌شود و باید توسط فرد آموزش‌دیده (پرستار یا تکنسین) وصل و تنظیم گردد. نکته مهم این است که هرگز نباید به صورت خودسرانه در خانه اقدام به وصل کردن سرم کنید. انجام سرم‌تراپی نیازمند دانش پرستاری بوده و عدم رعایت اصول استریل و تنظیم سرعت می‌تواند خطراتی مانند آمبولی هوا، عفونت یا عدم تعادل مایعات ایجاد کند. اگر پزشکی برای شما سرم تجویز کرده، از خدمات پرستاری یا مراکز درمانی برای انجام آن در منزل کمک بگیرید. به طور کلی ست سرم در منزل بیشتر برای بیمارانی به کار می‌رود که توان مراجعه مداوم به بیمارستان را ندارند و تحت نظر پزشک باید سرم بگیرند. حتی در این شرایط نیز رعایت اصول بهداشتی و نظارت تخصصی الزامی است.

نکاتی برای انتخاب و خرید ست سرم مناسب

هنگام خرید ست سرم از داروخانه یا فروشگاه تجهیزات پزشکی، باید به چند نکته مهم توجه کنید تا یک ست سرم باکیفیت و مطمئن در اختیار داشته باشید. در ادامه نکات کلیدی برای انتخاب و خرید این وسیله را مرور می‌کنیم:

• یک‌بار مصرف بودن و استریل بودن: همواره اطمینان حاصل کنید که ست سرم استریل و یکبار مصرف است. ست‌های سرم به صورت استریل‌شده با گاز اتیلن اکساید عرضه می‌شوند و هرگز نباید بیش از یک بار استفاده شوند. از خرید ست‌ سرم هایی که بسته‌بندی‌شان باز شده، پاره است یا تاریخ انقضای آنها گذشته است خودداری کنید. استفاده مجدد از ست سرم می‌تواند منجر به انتقال عفونت‌های خطرناک به خون بیمار شود. پس حتماً ست سرمی بخرید که روی بسته‌بندی آن عبارت "استریل" و "یکبار مصرف" درج شده و تاریخ انقضا معتبر دارد.
• کیفیت لوله و شفافیت آن: به کیفیت ساخت اجزای ست سرم دقت کنید، به ویژه لوله اصلی آن. یک ست سرم خوب دارای لوله‌ای شفاف، نرم و انعطاف‌پذیر است که در برابر گره خوردن و تا خوردن مقاومت می‌کند. وجود هرگونه ترک، کدری یا خش در لوله می‌تواند جریان مایع را مختل کرده یا باعث نشت شود. شفافیت لوله نیز مهم است، زیرا کادر درمان باید بتوانند جریان مایع و حباب‌های احتمالی را ببینند. همچنین اتصالات لوله (در محل اسپایک و کانکتور انتهایی) باید محکم و بدون نشتی باشند. در هنگام خرید ست سرم به جنس و کیفیت لوله دقت کنید و ترجیحاً ست‌هایی انتخاب کنید که از مواد با گرید پزشکی (Medical Grade PVC) ساخته شده‌اند. کیفیت مناسب لوله تضمین می‌کند که فرآیند سرم‌تراپی بدون مشکل انجام شود.
• وجود فیلتر و دریچه هوا: همان‌طور که در بخش اجزا اشاره شد، ست‌های سرم مرغوب دارای فیلتر ۱۵ میکرونی برای تصفیه محلول و همچنین دریچه هوا برای جلوگیری از خلا در کیسه هستند. توصیه می‌شود ست سرمی تهیه کنید که حداقل یک فیلتر داخلی (مثلاً در محفظه چکه) داشته باشد تا ذرات ناخواسته وارد بدن بیمار نشوند. دریچه هوا نیز به ویژه در مواقع استفاده از سرم‌های شیشه‌ای یا زمانی که سرعت جریان بالا نیاز است، مفید خواهد بود. وجود این قطعات نشان‌دهنده پیشرفته‌تر بودن طراحی ست سرم است. البته همه ست‌ها ممکن است دریچه هوا نداشته باشند، اما اغلب ست‌های جدید این قابلیت را دارند. در هنگام انتخاب، حضور یک فیلتر کوچک درون ست می‌تواند مزیت مهمی از نظر ایمنی باشد.
• استانداردها، برند و کیفیت ساخت: حتماً از برندهای معتبر و شناخته‌شده خرید کنید که دارای مجوز وزارت بهداشت و استانداردهای بین‌المللی باشند. ست سرم وسیله‌ای است که مستقیماً با خون بیمار در تماس است، بنابراین کیفیت آن بسیار حائز اهمیت است. به دنبال نشانه‌هایی از استاندارد بودن محصول بر روی بسته‌بندی باشید (مانند استاندارد ISO 8536 برای ست‌های انفوزیون). برندهای معتبر معمولاً این تجهیزات را طبق ضوابط استاندارد تولید می‌کنند و روی بسته‌بندی به استریل بودن، غیرسمّی بودن و فاقد لاتکس بودن محصول اشاره می‌کنند. اگر بیمار یا فردی که قرار است سرم بگیرد حساسیت به لاتکس دارد، حتماً ست سرم بدون لاتکس انتخاب کنید (برخی برندها این ویژگی را ذکر می‌کنند). از میان برندهای موجود در بازار ایران، معمولاً برندهای ایرانی مثل سوپا و برندهای وارداتی نظیر HD جزو پرمصرف‌ترین‌ها هستند که هر دو کیفیت قابل قبولی دارند. همچنین برندهای مطرح جهانی مانند بی‌براون (B.Braun) آلمان نیز در برخی مراکز درمانی استفاده می‌شوند که کیفیت بسیار بالایی دارند. در بخش بعدی به مقایسه مختصر چند برند ست سرم خواهیم پرداخت. به طور خلاصه، خرید ست سرم از یک برند مطمئن، هرچند ممکن است کمی هزینه بیشتری داشته باشد، اما آسودگی خاطر و ایمنی بیمار را تضمین می‌کند.
• نوع ست سرم (معمولی یا میکروست): نکته دیگری که هنگام انتخاب باید در نظر بگیرید نوع ست متناسب با نیاز شماست. ست سرم استاندارد (که گاهی به آن میکروست سرم معمولی گفته می‌شود) برای اکثر کاربردهای عمومی مناسب است و نرخ قطره استانداردی در حدود 20 قطره در هر میلی‌لیتر دارد. اما اگر نیاز به تزریق بسیار آهسته و دقیق مایعات دارید – مثلاً برای کودکان یا در تزریق داروهای خاص – ممکن است به میکروست نیاز داشته باشید. میکروست در واقع نوعی ست سرم با محفظه مدرج (بورت) است که قطره‌های بسیار ریزتری (معمولاً 60 قطره در هر میلی‌لیتر) ایجاد می‌کند و دقت تنظیم حجم تزریق بالاتری دارد. به بیان ساده، میکروست برای موارد ظریف‌تر و حجم‌های کنترل‌شده‌تر به کار می‌رود. البته میکروست یک محصول جداگانه محسوب می‌شود، ولی دانستن این تفاوت به شما کمک می‌کند که ست انفوزیون مناسب را بخرید. برای مصارف معمول بزرگسالان، همان ست سرم معمولی کافی است؛ اما در صورت لزوم حتماً نوع ست را مطابق دستور پزشک یا نیاز بیمار انتخاب کنید.
• قیمت ست سرم: خوشبختانه ست سرم جزو تجهیزات پزشکی نسبتاً ارزان‌قیمت است و هزینه تهیه آن در مقایسه با داروها و سایر ملزومات درمانی بالا نیست. قیمت ست سرم می‌تواند بسته به برند تولید‌کننده، وجود یا عدم وجود فیلتر و برخی ویژگی‌های خاص کمی متفاوت باشد. ست‌های تولید داخل معمولاً قیمت کمتری نسبت به نمونه‌های وارداتی دارند. برای مثال، ست سرم‌های ایرانی اقتصادی هستند در حالی که برندهای خارجی ممکن است گران‌تر باشند. البته تفاوت قیمت معمولاً خیلی زیاد نیست و شما می‌توانید با صرف هزینه‌ای معقول یک ست سرم باکیفیت تهیه کنید. توصیه می‌شود برای اطمینان از قیمت مناسب و اصالت کالا، خرید ست سرم را از داروخانه‌ها و فروشگاه‌های معتبر تجهیزات پزشکی انجام دهید. از خرید محصولات بسیار ارزان‌قیمت از منابع نامعتبر پرهیز کنید، زیرا ممکن است تاریخ گذشته یا غیراستاندارد باشند. به طور کلی، قیمت یک عدد ست سرم یکبار مصرف استاندارد در بازار ایران (در سال‌های اخیر) در حدود چند هزار تومان است که بسته به نوسانات ممکن است تغییر کند. همیشه اولویت را به کیفیت و استاندارد بودن بدهید و قیمت ست سرم را در کنار این فاکتورها در نظر بگیرید.

مقایسه ست سرم‌های موجود در بازار ایران

در بازار تجهیزات پزشکی ایران، برندهای مختلف داخلی و خارجی ست سرم عرضه می‌شوند. هر کدام از این برندها ممکن است ویژگی‌ها و قیمت متفاوتی داشته باشند. در جدول زیر، مقایسه‌ای کوتاه بین چند نمونه برند ست سرم رایج انجام شده است تا به شما در انتخاب آگاهانه‌تر کمک کند:

    هنگام خرید ست سرم توجه به نکاتی مانند کیفیت، وجود فیلتر، برند تولیدکننده و تاریخ انقضا از اهمیت بالایی برخوردار است. خوشبختانه انواع ست سرم یکبار مصرف پزشکی با قیمت مناسب در بازار ایران قابل تهیه هستند و گزینه‌های متعددی برای انتخاب وجود دارد. امیدواریم با مطالعه این راهنما، بتوانید بهترین تصمیم را برای خرید و استفاده از ست سرم بگیرید و نرخ تبدیل شما به یک خریدار آگاه و مطمئن افزایش یابد. با انتخاب صحیح و استفاده درست از ست سرم، روند درمان ایمن‌تر، مؤثرتر و آسوده‌تر طی خواهد شد.